foto’s

Pijnacker, kassen zwaar beschadigd door storm, maker: fotograaf Mieremet 1973, no. 926_3174 Collectie ANEFO, beeldbank Nationaal archief. In het verleden werden militairen, zoals hier in Pijnacker, meerdere keren ingezet bij het helpen ruimen van de glasschade.

Wijnandsrade, Kasteel Wijnandsrade, overzicht moestuin met kassen, E. Beunk 1976, Collectie Beunk Nieuwegein.

Amsterdam, park Frankendael, exterieur Restaurant De Kas, B.H.J.N. Kooij 2004, Collectie RCE.

Leiden, Rapenburg 73, toegang tot de Hortus Botanicus, S. Technau 2005, no. 514.436 Collectie RCE.

Den Haag, De Passage gelegen tussen het Binnenhof, de Spuistraat en de Hofweg, gebouwd in 1882-’83 naar ontwerp van J.C. van Wijk en H. Wesstra en in 1928-’29 uitgebreid met derde vleugel naar ontwerp van Jos. Duynstee, G.J. Dukker 1965, no. 94.057 Collectie RCE.

Aalsmeer, interieur van één van de pottenkas in de Historische Tuin Aalsmeer, foto B.H.J.N. Kooij 2006, Collectie RCE.

Enkhuizen, Zuiderzeemuseum, Aalsmeerse pottenkas, B.H.J.N. Kooij 2002, Collectie RCE

Amsterdam, Hortus Botanicus, luchtfoto uit 2003, no. 27865, gemaakt door Flying Focus uit Castricum in opdracht van de RCE.

Amsterdam, modern tuincentra, A.J. van der Wal 2001, no. 337.547 Collectie RCE.

Apeldoorn, Dillenburg, houten aanbouw, foto B.H.J.N. Kooij 2001, Collectie RCE.

Buitenpost, Jeltingahûs, Stationsstraat 18, huis met houten serre (1877), foto B.H.J.N. Kooij 2003, Collectie RCE.

Tholen, Stadszicht, deel voorgevel met kleine veranda, foto K. Roderburg 2003, no. 347.024 Collectie RCE.

Voorst, Klein Noordijk, H.W. Lordensweg 91, landhuis met grote veranda, foto G. Scanlan 1997, no. 331.043 Collectie RCE.

Haarlem, interieurfoto van de tropische kas in de stadskweektuin uit 1960, no. 54-24150 Kennemerarchief.

Medemblik, Oosthaven 44, gevelstenen met WIC-schip (1656), C.S. Booms 2003, no. 500.224 | 500.227, coll. RCE.

Winterplaats van heer Joan Roeters, uit: J. Commelyn, Amsterdam 1676, no. R350B02-2 Speciale Collecties, Bibliotheek Universiteit Wageningen UR.

Utrecht, Oude Hortus, oranjerieplant buiten geplaatst, foto B.H.J.N. Kooij 2006, Collectie RCE.

P. de la Court van der Voort, Amsterdam 1763 tweede druk, p. 415. Trekkas voor Persikken met 10 ramen. Dit is een onverwarmde lessenaar met bak voorin de kas.

Den Dolphyn, pen- en penseeltekening uit 1772 van Jan Arends (1738 - 1805), herkomst onbekend. Op de achtergrond is rechts een kas en links een fruitmuur te zien. De kasramen zijn verwijderd.

Heemstede, buitenplaats Hartekamp, voorgevel huis, foto K. Roderburg 2007, no. 521.678 Collectie B.H.J.N. Kooij Zeist.

Pagina’s waarop afgebeeld kassen, uit: L. Liger en J.F. Bastien, La nouvelle maison rustique, ou economie rurale, pratique et generale de tout les biens de campagne, Paris 1798, deel III, hoofdstuk II, p. 193 en 213.

Pagina’s waarop afgebeeld kassen, uit: L. Liger en J.F. Bastien, La nouvelle maison rustique, ou economie rurale, pratique et generale de tout les biens de campagne, Paris 1798, deel III, hoofdstuk II, p. 193 en 213.

Ongedateerde tekening [18de eeuw] kasontwerp, gem.arch. Leiden, Weeshuisarchief J I VII no. 23. Een ontwerp van een kleine verwarmde muurkas, type lessenaar, met vier kasramen. Het is onduidelijk of het ontwerp is uitgevoerd.

Bezoek aan een kwekerij, aquarel J. Cats (1741 - 1799) 1791, J.W. Niemeijer, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet Amsterdam.

Advertentie van kwekerij Terra Nova uit Mijdrecht, uit: Onze Tuinen jrg. 12 (1916-1917), p. 124.

Gendringen, Landfort, plattegrond van de ’Par Terre’ en de ’Erste Etage’, particuliere Collectie, foto Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen te Arnhem.

Plattegrond van een kas met verwarmingsbuizen en enkele details, uit: G. Moll, Over het verwarmen van Stookkassen met heet water, Amsterdam 1829, no. RG0522-D2x-6771 Speciale Collecties, Bibliotheek Wageningen UR.

Boskoop, ansichtkaart ’Groote Bloemententoonstelling’ 5-20 april 1911, Collectie B.H.J.N. Kooij, Zeist.

Amsterdam, interieur van de wintertuin van Krasnapolsky ca. 1900, Collectie B.H.J.N. Kooij, Zeist

Zeist, Huize Schaerweyde 1902, coll. ZHG. De tuinbaas J. Kors was o.a. verantwoordelijk voor de warme kassen. De verwarmingsinstallatie was aangelegd door Zeister firma Gadellaa. Na 1950 verloor de moestuin zijn functie.

Plaat 1: Complex van kassen, uit: Catalogus van L. Baetens & Cie. uit Brussel-Schaerbeek.

Franeker, Hortus Botanicus, oranjerie uit 1650, foto T.H. de Haan 1969, no. 135.520 B Collectie RCE.

Franeker, pentekening van het ’Huis van de Professoors’ ca. 1812, archief Waterstaat, rode serie no. 597 Tresoar (Ryksargyf), Leeuwarden.

Franeker, hortus, plattegrond van de oranjerie 1: 200, tekening B.H.J.N. Kooij 2002 naar tekening T.H. de Haan 1969, coll. RCE. De oudst bestaande oranjerie.

Amst., Hortus Botanicus, ontwerp 1710, uitbreiding langs Plantage Middenlaan, no. E4166 gem. arch. Amsterdam.

Titelprent of Frontispice van: Caspar Commelins Rariorum, Amsterdam 1701, Teylers Museum Haarlem. Op deze gekleurde prent is te zien hoe les wordt gegeven in de Hortus Botanicus over de Leucadendron argenteum, die de hortus uit Kaap de Goede Hoop had gekregen. De onderwijzer stelt mogelijk Theophrastus (371 - 287 v. Chr.) voor, ’de vader van de plantenkunde’. Op de achtergrond zijn de houten muurkassen van te zien; rechts de toegang tot de hortus. Daarachter de huizen aan de Nieuwe Herengracht.

Leiden, Hortus Botanicus, luchtfoto 1931, genomen naar het westen, Collectie Academisch Historisch Museum, Leiden.

Leiden, Hortus Botanicus, vogelvluchtschets van de kassen uit 1938 door J.H. van Sas 1938, uit: H. Veendorp en L.G.M. Baas Becking, 1587 – 1937. Hortus Academicus Lugduno Batavus. The development of the gardens of Leyden University, Haarlem 1938, p. 180.

Amsterdam, Hortus Botanicus, ontwerptekening uit 1710, D 30678 Gemeente Archief Amsterdam. In deze tekening zijn de kap, de fundering, de ramen en de geïsoleerde vloer nader uitgewerkt.

Amsterdam, Hortus Botanicus, ontwerptekening uit 1714 voor een nieuwe 13 meter lange muurkas langs de Nieuwe Herengracht, no. D 30697 Gemeente Archief Amsterdam.

Amsterdam, Hortus Botanicus, tekening uit 1870 van het voorstel tot vergroting van de voormalige palmenkas, Collectie Bouw- en Woningtoezicht, dienst bouwtekeningen, maker onbekend, no. 5221BT905637 Gemeentearchief Amsterdam.

Amsterdam, Hortus Botanicus, drie kasjes in de tuin, v.l.n.r. de educatieve kas (1896), de kweekkas (1898) en Mexicaans/Californische kas (1964), foto G.J. Dukker 2001, no. 339.618 Collectie RCE.

Utrecht, Oude Hortus Botanicus, gefantaseerde voorstelling van de hortus door J. van Hiltrop ca. 1770, no. C8644 Het Utrechts Archief.

Utrecht, Oude Hortus Botanicus, foto uit 1995 van de collectiekas (1907) vóór de restauratie, Collectie RCE.

Utrecht, Oude Hortus Botanicus, foto van het exterieur van een deel van de collectiekas (1907) ná de restauratie, C.S. Booms 2006, no. 516.456 Collectie RCE. De trap geeft toegang tot de stook- en kolenkelder.

Franeker, voormalige Academie, detail toegang oranjerie, foto T.H. de Haan 1968, no. 119.294B Collectie RCE

Groningen, Hortus Botanicus, overzichtsplattegrond uit XIX A met de aanwezige kassen en reconditorium, Tg. 817, inv. no. 3164 coll. RHC, Groninger Archieven. Boven de Grote Kruisstraat en onder de Grote Rozenstraat. Rechts in het midden aan de Nieuwe Kijk in ’t Jatstraat (oostzijde) de hortulanuswoning. Links het nieuwe arboretum. Boven zijn kassen en bakken afgebeeld.

Harderwijk, het 19de-eeuwse borstbeeld van Linnaeus in het Linnaeustorentje bij de voormalige hortus, foto K. Roderburg 2006, no. 519.394 Collectie RCE.

Haren, Hortus, gevelsteen afkomstig uit de voormalige Hortus Botanicus Universiteit van Groningen. Ca. 1967 ingemetseld in de buitenmuur van het entreegebouw, steen uit 1755 van de kas van Lambergen, foto’s A.J. van der Wal 2005, no. 512.384 coll. RCE.

Haren, Hortus, gevelsteen afkomstig uit de voormalige Hortus Botanicus Universiteit van Groningen. Ca. 1967 ingemetseld in de buitenmuur van het entreegebouw, steen uit 1755 van de kas van Lambergen, foto’s A.J. van der Wal 2005, no. 512.385 coll. RCE.

Haren, Hortus, gevelsteen afkomstig uit de voormalige Hortus Botanicus Universiteit van Groningen. Ca. 1967 ingemetseld in de buitenmuur van het entreegebouw, steen uit 1755 van de kas van Lambergen, foto’s A.J. van der Wal 2005, no. 512.386 coll. RCE.

Harderwijk, het voormalige hortusterrein met de tuin die in 1989 werd aangelegd en beplant met planten die verzameld werden aan de hand van de oude plantlijsten uit 1709 van professor Westenberg; op de achtergrond het Linnaeustorentje, foto K. Roderburg 2006, no. 519.392 Collectie RCE.

Delft, cultuurtuin, overzicht van de collectiekas ná verhoging, maker en datum onbekend, Collectie Cultuurtuin Delft.

Wageningen, Rijks Hoogere Land-, Tuin- en Bosbouwschool, ansichtkaart 1941, coll. B.H.J.N. Kooij Zeist. De school is in 1896 gebouw naar ontwerp van J. van Lokhorst.

Den Haag, bord bij de ingang van de stadskwekerij aan de Kwekerijweg in Klein Zwitserland, B.H.J.N. Kooij 2006, Collectie RCE.

Amsterdam, Artis, litho van het gebouw (1851 - 1852) met een plantenkas, dierenverblijven en in het midden een wintertuin. Maker Willem Hekking jr. (1825 - 1904) 1872, uit: H. Schlegel, Amst. 1872, repro n0. 010097004141 gem.arch. Amsterdam.

Amsterdam, Artis, litho van het gebouw (1851 - 1852) met plantenkas, dierenverblijven en in het midden een wintertuin. Willem Hekking jr. (1825 - 1904) 1872, uit: H. Schlegel, Amst. 1872, gem.arch. Amsterdam.

Rotterdam, exterieur Flora-serre in de Rotterdamsche Diergaarde, litho uit Eigen Haard (Geïllustreerd Volkstijdschrift) 1883, p. 366.

Rotterdam, aquarel van een deel van het interieur van ’het groote plantenhuis’ in de voormalige Rotterdamsche Diergaarde, L.K. Zeldenrust 1938, XXIII 124.03-2 CD 81-36 Stadsarchief Rotterdam.

Rotterdam, ansichtkaart uit 1925 van het interieur van ‘het groote plantenhuis’ in de voormalige Rotterdamsche Diergaarde. Stadsarchief Rotterdam, no. PKB 1963/CD 177-1963

Rotterdam, diergaarde Blijdorp, schematische plattegrond van de Rivièrahal, tekening B.H.J.N. Kooij 2005, archief RCE. K: Victoria A.-kas.

Rotterdam, Diergaarde Blijdorp, exterieur Rivièrahal, A.J. van der Wal 2004, no. 503.662 Collectie RCE.

Rotterdam, Diergaarde Blijdorp, aquarel interieur waterkas, H.G.M.L. Kappers 1944, no. XXIII 124.60/CD 24-78 Stadsarchief Rotterdam.

Den Haag, de voormalige dierentuin, aquarel van het interieur van één van de twee vleugels van de palmenkas, Arthur Tutein Nolthenius Den Haag 1935, no. 15525a01 Collectie Haags Gemeentearchief.

Amsterdam, de voormalige stadskwekerij in park Frankendael aan Middenweg 72, interieur van de tropische kas (1926), Dienst Publieke Werken, afdeling Stadsontwikkeling, 010009011702 Gemeentearchief Amsterdam.

Den Haag, stadskwekerij (bloemisterij) aan de Kwekerijweg in Klein Zwitserland, foto van de houten watertoren uit 1907, B.H.J.N. Kooij 2006, Collectie RCE.

Den Helder, De Oranjerie: de voormalige stadskwekerij, Soembastraat 83, deel van de kassen, foto C.S. Booms 2006, no. 519.634 Collectie RCE.

Meppel, stadskwekerij, bordje, foto J.P. de Koning 2001, no. 338.631 Collectie RCE.

Haarzuilens, Kasteel De Haar, interieur wintertuin kort ná 1900, no. 506.730 Collectie RCE.

Amsterdam, Gebouw van het Park, park en wintertuin, L. Rohbock delt., J. Poppel sculpt., G.G. Lange Exec., no. 010097004208, Gemeentearchief Amsterdam.

Amsterdam, De wintertuin in Artis naar ontwerp van S.A. van Lunteren uit 1851 – 1852 Gemeentearchief Amsterdam

Voorbeeld van een advertentie van een kassenbouwer, A.A. Vroeg uit Naaldwijk, uit: Wiersma, Kassen en Kassenbouw, ‘s-Gravenhage 1918, p. 98.

Voorbeeld van het interieur van een wintertuin uit een brochure van de Belgische firma L. Baetens & Cie. uit Brussel-Schaerbeek, plaat 2.

Oud Valkenburg, Kasteel Genhoes, foto van de muurkas (jkhr) Joseph Hubert M. Felix von Pelser Berensberg, repro RCE uit: H. Jongsma en A. Loosjes, Kasteelen, buitenplaatsen, tuinen en parken van Nederland, deel II, Amsterdam 1912-1922, M4.

Heeswijk Dinther, Kasteel Heeswijk, interieurfoto van de muurkas met palmen, opname einde 19de eeuw, no. 303.178 Collectie RCE.

Heeswijk Dinther, Kasteel Heeswijk, ontwerptekening (1887) in twee bladen van architect P.M.J. Snickers voor de achthoekige kas of te wel de wintertuin, tekening no. 694-2 en 694-3, Brabants Historisch Informatie Centrum te ’s-Hertogenbosch. Op tekening wordt de kas aangeduid als oranjerie.

Terwolde, Huis Matanze, foto interieur met de doorgang naar wintertuin op de verdieping, foto A.J. van der Wal, no. 312.427 Collectie RCE.

Vught, Zionsburg, tekening van laat 19de eeuwse samengestelde kas, opgemeten en getekend H.F.G. Hundertmark Oss 2005, archief RCE.

Vught, Zionsburg, toegang tot de vervallen wintertuin, foto B.H.J.N. Kooij 2005, Collectie RCE.

Steenwijk, Villa Rams Woerthe, foto uit 1974 van het exterieur van de wintertuin naar ontwerp van het bureau A.L. van Gendt uit Amsterdam, foto A.J. van der Wal 1974, no. 156.689 Collectie RCE. Opname foto na de gedeeltelijke afbraak.

Steenwijk, Villa Rams Woerthe, detailfoto van de constructie van de wintertuin met Jugendstilmotief. B.H.J.N. Kooij 2001, Collectie RCE.

Loenen, Nieuwerhoek, foto van het interieur van de wintertuin met een wandbekleding van grillig kunststeen in een patroon van houten takken, foto J.P. de Koning, no. 306.887 Collectie RCE.

Leiden, Hortus, prospectus van de Hortus Botanicus met ontwerp nieuwe aanleg, kopergravure van J. v.d. Spyk naar tekening door Jacob van Werven Leiden 1739, no. 13523 Regionaal Archief Leiden. Vóór de oranjerie (rechts boven) staan bakken getekend.

Baarn, Cantonspark, ansichtkaart met de wintertuin, Collectie B.H.J.N. Kooij Zeist.

Baarn, Cantonspark, foto van de zijgevel van de wintertuin, foto IJ.Th. Heins 2002, no. 341.641 Collectie RCE.

Baarn, Cantonspark, foto van een detail van het glas-in-lood in het interieur van de wintertuin, foto IJ.Th. Heins 2002, no. 341.654 Collectie RCE.

Baarn, Cantonspark, foto van een bedieningshendel van de ventilatieramen in de wintertuin, foto IJ.Th. Heins 2002, no. 341.657 Collectie RCE. Op de handel staat: C. Koelwijn Baarn.

Amsterdam, Café Roetemeyer, 19de –eeuwse tekening van de wintertuin gebouwd naar ontwerp van architect IJ. Bijvoets Gzn., 010056914656 Collectie bouwtekeningen Gemeentearchief Amsterdam.

Amsterdam, Hotel Krasnapolsky, ansichtkaart van het interieur van de wintertuin, gedateerd 1914, Collectie B.H.J.N. Kooij Zeist.

Hoorn, Rode Steen 9, detailfoto van de wintertuin bij het café Dalmeijer, foto G.J. Dukker 2002, no. 345.062 Collectie RCE.

Hoorn, Rode Steen 9, detailfoto van een muurschildering van A. Graux (1886) in de wintertuin bij het café Dalmeijer, foto G.J. Dukker 2002, no. 345.063 Collectie RCE.

Leiden, Hortus Botanicus, twee niet uitgevoerde ontwerptekeningen van een kas tegen het middenstuk van de oranjerie uit 1745, pentekening J. Dobbe 1818, sign. AC II 71 II Universiteitsbibliotheek Leiden.

Leiden, Hortus botanicus, Herbariumgebouw uit 1825; rechts is nog de palmenkas van 1877 te zien. Foto J. Goedeljee uit ca. 1866, Collectie Academisch Historisch Museum, Leiden.

Leiden, Hortus botanicus, interieur tropische kas uit 1866, foto J. Goedeljee ca. 1884, coll. Academisch Historisch Museum, Leiden. Deze kas staat bekend als rolkas, mogelijk is de naam ontleend aan de zonwering die op en neer kon worden gerold.

Leiden, Hortus Botanicus, teakhouten kweekkas uit 1883, gebouwd langs de Binnenvestgracht, foto Goedeljee (?) 1893, Beeldarchief Hortus Leiden.

Voorschoten, v.m. buitenplaats Bijdorp, Veurseweg 3, overzicht moestuin, foto IJ.Th. Heins 2003, no. 346.144 Collectie RCE. Het klooster is ná 1875 op de buitenplaats gevestigd.

Den Haag, Oude Hof, ontwerptekening voor een kas van David van Stolk (1692-1770) uit 1754, Familiearchief Van Stolk, Rotterdam.

Dieren, Hof te Dieren, J. Mulder Enschede 2002, coll. no. 6311, Stichting Twickel Ambt Delden. Tegen de lange fruitmuur in 1884 werden enkele muurkassen gebouwd. De tuinmuur is ontworpen door Brinks Evers. Het is onduidelijk of dat de kassen door hem zijn ontworpen en of dat ze gebouwd zijn.

Ontwerptekening voor een oranjerie of oranjerie kas, niet uitgevoerd, architect Villain 1871, repro J. Mulder Enschede 2002, Collectie no. 6316-1, archief Stichting Twickel Ambt Delden.

Ulestraten, gemeente Meerssen, Huize de Vliek, interieur ovale kamer, stucdecoratie naast haldeur, foto P. van Galen 1990 no. 287.523, Collectie RCE. De voorstelling van het stucwerk is een verwijzing naar de moestuin.

Vogelenzang, kaart van ’de ‘Hoffsteden ,t huis te Vogelenzang en Teylingen Bosch Gecombineert’, vervaardigd in 1794 Dan. Engelman, coll. Douar. H. Barnaart Vogelenzang, no. 57.647 coll. RCE. Ten westen van het grote huis (C) de moestuin die daar nog aanwezig is.

Haarzuilens, kasteel de Haar, overzichtkaart van het park: revisietekening uit 1908 van H. Copijn, no. 506.723 coll. RCE. Midden onder op de kaart is het kasteel herkenbaar en boven de moestuin.

Beesd, Mariënwaardt, interieur vrijstaande ijzeren kas op betonnen voet in de moestuin t.b.v. de perzikenteelt, J.P. de Koning 2001, no. 338.792 | 338.815 coll. RCE.

’s-Graveland, buitenplaats Schaep en Burgh, exterieur lessenaar tegen slangemuur, J.P. de Koning 2001, no. 338.754 Collectie RCE. Let op de sporen van het oude glasdek.

’s-Graveland, buitenplaats Schaep en Burgh, interieur met aansluiting lessenaar tegen slangemuur, A.J. van der Wal 2001, no. 337754 Collectie RCE.

Oud-Valkenburg, kasteel Genhoes, uit: coll. RCE. Links is op de binnenplaats van het kasteel een houten wintertuin te zien en rechts op de voorgrond een klein deel van een ijzeren tabletkas. Van beide kassen zijn bouwsporen nog aanwezig.

Warmond, buitenplaats Vroenhof, verwaarloosde ijzeren kas in de moestuin, een groentekas met gebogen spanten, foto B.H.J.N. Kooij, Collectie RCE.

Heemstede, Huis te Manpad, breedkapkas in moestuin, foto J.P. de Koning 2001, no. Collectie RCE.

Voorschoten, kasteel Duivenvoorde, muurkas met kasramen voor de restauratie, foto 1960, no. AA78447 Collectie NOM.

Beetsterzwaag, het Lycklamahûs, interieur muurkas in de overtuin, foto J.P. de Koning 2002, no. 342.455 Collectie RCE.

Oud-Valkenburg, Kasteel Genhoes, plattegrond van de tuinmuur bij het kasteel en de tuinmuur bij de naast gelegen boerderij met daarop aangegeven de verdwenen 19de – eeuwse kassen, opgemeten en getekend B.H.J.N. Kooij 2001, archief RCE.

Oud-Valkenburg, Kasteel Genhoes, tuinmuur bij boerderij met bouwsporen van een kas, foto P. van Galen 2001, no. 339.513 Collectie RCE.

Nieuwersluis, buitenplaats Middenhoek, overzicht achterzijde muurkas, type gebroken lessenaar, foto J.P. de Koning 2002. no. 324.102, Collectie RCE.

Heeswijk, kasteel Heeswijk, interieur muurkas, foto IJ.Th. Heins 2003, no. 356.983 Collectie RCE.

Ellewoutsdijk, Het Huis Zorghvliet, de muurkas (kort ná 1881) in de overtuin, no. ZI-II-2917-4 Zeeuwsarchief, KZGW. In de WO II is de in opdracht van Jan Christiaan van Hattum gebouwde kas verwoest.

Empe, huis Empe, interieur kopkas, foto J.P. de Koning, 2001, no. 338.763 Collectie RCE.

Huis te Vogelenzang, herplaatste jaartalsteen in de vervallen hoekkas uit 1820, IJ.Th. Heins 2003, no. 346.196, Collectie RCE.

De Wijk, De Havixhorst, plattegrond muurkas, tekening B.H.J.N. Kooij 2002 naar tekening architectenbureau Wouda en Van der Schaaf, Meppel 1997, archief RCE.

Een zogenaamde ’gebogen muurkas’, plaat 18 en 13 uit de catalogus van L. Baetens & Cie.

Valkenburg aan de Geul, Houthem, Provinciale weg 63 (Vroenhof), booghoekkas met rechts de grote poort in de mergel tuinmuur, foto P. van Galen 1993, no. 304.087 Collectie RCE.

Terwolde, De Matanze, interieur gerestaureerde tabletkas, foto A.J. van der Wal 2003, no. 312.443, Collectie RCE.

Terwolde, De Matanze, gerestaureerde bloemenkas, A.J. van der Wal 2003, no. 312.444, Collectie RCE. Ondanks de borstwering stonden er vermoedelijk planten in potten in deze kas. De zonwering wordt hier horizontaal uitgerold.

Molenhoek, Jachtslot Mokerheide, exterieur tabletkas, foto IJ.Th. Heins 1999, no. 329.606 Collectie RCE.

Geldrop, Kasteel Geldrop, tekening van laat 19de eeuwse tabletkas in de moestuin, opgemeten en getekend H.F.G. Hundertmark Oss 2000, archief RCE.

Heerenveen, buitenplaats Oranjestein, interieur ronde tabletkas, foto IJ.Th. Heins 2003, no. 346.223 Collectie RCE.

Horn, kasteel Horn, vrijstaande druivenkas met lantaarn op een onderbouw van metselwerk gecombineerd met natuursteen, L. Tangel 1986, no. 261.383 Collectie RCE.

Molenhoek, Jachtslot Mokerheide, Heumensebaan 2, tekening perzikenkas, opgemeten en getekend architectenbureau Van Traa Nederland, Helmond 1998.

Laren (N-H), Larenberg, tekening (blauwdruk) voor de bouwaanvraag van de kas gedateerd 25 december 1929 en ondertekend door de firma G. Koelwijn uit Baarn, repro K. Roderburg 2006, huisarchief Larenberg van de familie Van Asch van Wijck.

Cothen, kasteel Rhijnestein, verdiepte tabletkas, foto J.P. de Koning 2001, no. 333.404 Collectie RCE.

Ambt Delden, Kasteel Twickel, verdiepte kopkassen, foto B.H.J.N. Kooij, Collectie RCE. Oorspronkelijk was deze kas een koude bak -opgebouwd uit zandsteen- met broeiramen. Het einde van de bak heeft z’n functie behouden.

Amstenrade, kasteel Amstenrade, Hagendoornweg 1, toegang tot de verdiepte kas die vóór de oranjerie is gebouwd, foto K. Roderburg 2004, no. 503.953 Collectie RCE.

Voorschoten, Veurseweg 3, v.m. buitenplaats Bijdorp, thans klooster van de Congregatie van de H. Catharina van Siëna, zusters Dominicanessen van Voorschoten, koude betonnen dubbele bakken in de moestuin, foto IJ.Th. Heins 2003, no.346.141 Collectie RCE.

Lisse, kasteel de Keukenhof, gewijzigde bakken, foto B.H.J.N. Kooij 2003, Collectie RCE. Het houtwerk is vervangen door ijzerwerk.

Doorn, kasteel Doorn, later aangebrachte ijzeren liggers voor de broeiramen in gemetselde bak, foto J.P. de Koning 2001, no. 333.396, Collectie RCE.

Leusden, buitenplaats Heiligenberg, moestuin, vervallen bakken met op de achtergrond de tuinderswoning en rechts de vervallen fruitmuur, foto J.P. de Koning 2002, no. 342.215 Collectie RCE.

Leusden, buitenplaats Heiligenberg, vervallen bakken met links de vervallen fruitmuur, B.H.J.N. Kooij 2000, coll. RCE. Een betonnen rand in de bak verraadt dat men de grondbak anders is gaan gebruiken.

Wassenaar, Zuydwijk, oude prefab betonnen bakken in de moestuin, foto IJ.Th. Heins 2003, no. 356.967 Collectie RCE.

Wassenaar, Zuydwijk, detail oude prefab betonnen bak in de moestuin, foto IJ.Th. Heins 2003, no. 356.961 Collectie RCE.

Oud-Zuilen, Slot Zuylen, tekening kasbak, opmeting en tekening B.H.J.N. Kooij 2005, archief RCE. De vier verdwenen kasramen ca. 1,14 x 2,78 m zijn gestippeld aangegeven.

Oud-Zuylen, kasteel Oud Zuylen, gemetselde koude bakken, foto J.P. de Koning 2002, no. 324.115 Collectie RCE.

Terwolde, De Matanze, verdiepte koude kasbak, wordt voor druiventeelt gebruikt, foto A.J. van der Wal 2003, no. 312.450 Collectie RCE.

Breukelen, buitenplaats Queekhoven, kasbak in moestuin, foto B.H.J.N. Kooij 1999, Collectie RCE.

Warmond, Oostergeest, betonnen bakken met éénruiters in moestuin, foto IJ.Th. Heins 2003, no. 346.122, Collectie RCE.

Heeten, buitenplaats Schoonheten, houten zaaikasje in de moestuin, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.717 Collectie RCE. Binnen staan rondom tabletten opgesteld.

Apeldoorn, Koninklijk Paleis het Loo, fundamenten van de Emmakas in de bloemisterij, foto K. Roderburg 2007, no. 521.358 Collectie RCE. Rechts op de achtergrond de orchideeënkas.

Apeldoorn, Koninklijk Paleis het Loo, interieur van één van de compartimenten van de weidekas in de bloemisterij, foto K. Roderburg 2007, no. 521.363 Collectie RCE. Het moderne gebruik van de Weidekas. Links staan op het tablet jonge stekken voor opkweek tot planten voor de formele tuin. Rechts op de voorgrond Citrusplanten en azalea's. Deze planten worden gebruikt voor aankleding van de vertrekken in het museum.

De Bilt, buitenplaats Vollenhoven, plattegrond voormalige anjerkas, tekening B.H.J.N. Kooij Zeist 2005, naar tekening van architect D. Bak Edam 2000, Collectie RCE. Verklaring nummers: 1. Kas I, 2. Kas II, 3. kribbe 4. waterbak, 5. verdiept stookhok.

De Bilt, Buitenplaats Vollenhoven, detail ventilatieluiken van de anjerkas vóór de restauratie, B.H.J.N. Kooij 2000, Collectie RCE.

De Bilt, Buitenplaats Vollenhoven, anjerkas tijdens de restauratie in 2002, B.H.J.N. Kooij, Collectie RCE.

De Bilt, Buitenplaats Vollenhoven, noordelijke druivenkas, A.J. van der Wal 1998, no. 354.361 Collectie RCE.

De Bilt, Buitenplaats Vollenhoven, waterkar, B.H.J.N. Kooij 2006, Collectie RCE.

Slochteren, buitenplaats Fraeylemaborg, interieur vrijstaande kas, IJ.Th. Heins 2001, no. 311.936 Collectie RCE.

Slochteren, buitenplaats Fraeylemaborg, interieur zaaikas, IJ.Th. Heins 2001, no. 311.937 Collectie RCE.

Slochteren, buitenplaats Fraeylemaborg, interieur muurkas met de vijgen en druiven, IJ.Th. Heins 2001, no. 311.921 Collectie RCE.

Markelo, kasteel Weldam, ontwerptekening voor een ’serre’, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 514.000 Collectie RCE.

Markelo, kasteel Weldam, ontwerptekening in perspectief voor een ’serre’, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 514.004 Collectie RCE.

Markelo, kasteel Weldam, overzichtstekening van het zuidelijk deel van het park door tuinarchitect Hugo Poortman 1886, archief Weldam, repro A.J. van der Wal 1979, no. 224.307 Collectie RCE. Links is de moestuin gesitueerd.

Markelo, kasteel Weldam, oranjerie in moestuin met op de voorgrond natuurstenen bakken, foto A.J. van der Wal 1980, no. 218.119 Collectie RCE.

Markelo, kasteel Weldam, ontwerptekening voor een oranjerie, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 514.002 Collectie RCE.

Markelo, kasteel Weldam, ontwerp voor een orchideeënkas, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.997 Collectie RCE.

Markelo, kasteel Weldam, exterieur kleine kas, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.772 Collectie RCE.

Ontwerp ananassenbak: ’afd. voor het 2e zoort, afd. voor de 3e of jongste zoort, afd. voor de 1e zoort vrügtdragende planten’, J. Mulder Enschede 2002, no. 6315-5, St. Twickel Ambt Delden.

Ontwerp druivenkas, J. Mulder Enschede 2002, Stichting Twickel Ambt Delden. In de moestuin stond een muurkas. Mogelijk is de tekening gemaakt door de firma Richel rond 1891.

Rekening van de firma J. Richel & Co. voor de bouw van de ijzeren tabletkas, gestuurd aan baron van Heeckeren van Wassenaer, gedateerd 16 december 1891 en voldaan 30 december 1891, archief kasteel Twickel.

Ambt Delden, Kasteel Twickel, deurklink van de anjerkas met de naam Messenger, foto IJ.Th. Heins 2002, no. 343.077, Collectie RCE

Ambt Delden, Kasteel Twickel, plattegrond van de Engelse houten anjerkas uit 1915, tekening B.H.J.N. Kooij, Zeist 2005, naar tekening architectenbureau Methorst bv Hengelo 1986, archief RCE.

Ontwerptekening voor een oranjerie of oranjerie kas (conservatory), niet uitgevoerd, Engelse architect Robert Heckett? datering 1846, repro J. Mulder Enschede 2002, kaartencollectie no. 6316-4, archief Stichting Twickel Ambt Delden.

Heeten, buitenplaats Schoonheten, interieur tabletkas in de moestuin, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.737 Collectie RCE.

Langbroek, Kasteel Hindersteyn, muurkasje op poten, foto Stichting In Arcadië. Het kasje dateert van ca. 1910 en heeft tot 1985 in de balkonserre van fam. Teding van Berkhout in Amsterdam gestaan. Nu staat het kasje op Kasteel Hindersteyn. Het lessenaardakje kan worden opengedraaid om de planten te verzorgen. Wieltjes onderaan de poten maken het de gebruiker gemakkelijk om het kasje te verplaatsen.

Overveen, buitenplaats Elswout, achterzijde oranjerie, foto B.H.J.N. Kooij 2000, Collectie RCE.

Amstenrade, kasteel Amstenrade, luchtfoto van het kasteel met ommuurde moestuin en oranjerie en aan weerszijde een muurkas. Voor de oranjerie ligt de verdiepte kas en rechts de grote druivenkas die in de WO II verloren ging, no. 7839 KLM 1933, Foto Aviodrome Luchtfotografie Lelystad.

Oenkerk, interieur oranjeriekas, foto J.P. de Koning 2002, no. 342.513, Collectie RCE.

Voorschoten, v.m. buitenplaats Bijdorp, thans klooster en bejaardenoord de Congregatie van de H. Catharina van Siëna, zusters Dominicanessen van Voorschoten, gevelsteen in oranjeriekas, foto IJ.Th. Heins 2003, no. 346.137 Collectie RCE.

Hattem, buitenplaats Molecaten, plattegrond van de gerestaureerde oranjeriekas, B.H.J.N. Kooij 2005, naar tekening architect ir. J. Postma Heino 1991, coll. RCE.

Oranjerie met kas van kasteel ter Hooge in Zeeland, uit: H. Jongsma en A. Loosjes, Kasteelen, buitenplaatsen, tuinen en parken van Nederland, deel II, Amsterdam 1912 – 1922, p. 6.

Poeldijk, RK kerk, B.H.J.N. Kooij 2004, Collectie RCE. Kerken zijn een herkenningspunt in het Westlandse glastuinbouwgebied.

Wittem, Redemptoristenklooster, natuurstenen waterbak uit ca. 1845, foto B.H.J.N. Kooij 2001, Collectie RCE.

Roosendaal, Redemptoristenklooster, azaliabakraam uit ca. 1900, foto B.H.J.N. Kooij 2001, Collectie RCE.

Gerwen, R.K. kerk met op de voorgrond een druivenkas, foto C.L. Temminck Groll 1956, no. 114.728 Collectie RCE.

Voorne-Putten, interieur pootaardappelbewaarplaats met aardappelkistjes bij boerderij aan de Haasdijk – hoek Kerkweg, halverwege Oudenhoorn – Zuidland, foto IJ. Heins 2003, no. 345.957, Collectie RCE.

Ulestraten, gemeente Meerssen, kasteel de Vliek, lessenaar tegen één van de bijgebouwen, P. van Galen 1991, no. 287.480 Collectie RCE.

Amsterdam, Overtoom 241, ’ontwerp eener.salon.bloemen.en.druivenkas’ 1902, Collectie Bouw-en Woningtoezicht, dienst bouwtekeningen, no. 5221BT909168 Gemeentearchief Amsterdam.

Ontwikkeling van het tuinbouwareaal in delen van de 19de en 20ste eeuw. Tussen 1876 en 1896 groeide het areaal met 50%. Aan de tuinbouw is deze voorbij gegaan.

Het warenhuis (onderste foto) was een grote verbetering op het platglas. In het warenhuis konden hoogopgaande gewassen (o.a. tomaat) worden geteeld. Het werk werd gedaan onder glas. Bij platglas moest het werk in weer en wind (buiten) worden gedaan. Rietmatten werden gebruikt om het gewas tegen nachtvorst te beschermen.

De ongelijke arbeidsfilm bracht veel tuinders ertoe in een aantal kassen onderteelt te bedrijven van bv. spinazie, radijs, selderij of het trekken van tulpen. Tijdens WO II was onderteelt verplicht.

In 1994 luisteren landbouwminister Bukman en premier Lubbers naar de tuinders op een manifestatie ’De tuinbouw eist toekomst’ op de veiling van Bleiswijk. no. 91937-37130 ANP te Rijswijk.

Naaldwijk, ansichtkaart van de tuinbouwwinterschool, de voorloper van het proefstation, archief van het Westlandsmuseum in Honselersdijk.

Monster, Hoogwerf 80, voorzijde ijzeren kopkas, foto B.H.J.N. Kooij 1998, Collectie RCE.

Naaldwijk, Proeftuin Westland, archief v.m. Proefstation te Naaldwijk. De eerste tuin werd in 1900 voor Fl 13.995,25 aangekocht door de Vereeniging Proeftuin ’Westland’ die in hetzelfde jaar was opgericht. Directeur van de verening was Karel Wiersma van 1900 tot 1924. Na de verkoop van de eerste tuin aan de veiling kocht men een nieuwe tuin aan de Zuidweg voor Fl 31.500,-. De naam van Proeftuin Westland werd in 1927 gewijzigd in Proeftuin Zuid-Hollandsch Glasdistrict. Ir. J.M. Riemes was er de directeur tot 1953.

Honselersdijk, gebroken lessenaar in de tuin van het Westlands Museum, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.894 Collectie RCE.

Monster, Hoogwerf 80, achterzijde ijzeren kopkas gebouwd in 1899, foto J.P. de Koning 2000, no. 338.864 Collectie RCE. De kas is afgebroken en gerestaureerd teruggeplaatst in Monster bij de tuin van de stichting Westlandse druif.

De Lier, houten A-kassen aan de Kerklaan, repro van een ansichtkaart uit archief van het Westlandsmuseum in Honselersdijk, no. 513-2-4.

Naaldwijk, Galgeweg 86, zeppelinfoto het v.m. bedrijf dhr. G.M. Middelburg met oude druivenkassen en gemetselde schoorsteen uit ca. 1920. Hi-shots Benelux 2001, no. 2003010106. De druivenkasen zijn hier extra breed. Een deel van de kassen is al afgebroken.

Monster, Hoogwerf 84, oude houten druivenkas, foto J.P. de Koning 2000, no. 338.850 Collectie RCE. Deze kas heeft een dubbele toegangsdeur.

Het Westland, Loosduinen, dubbele bakken gedekt met grote broeiramen, gebruikt voor de teelt van éénjarige non stenen potjes, foto uit archief van het Westlandsmuseum in Honselersdijk, no. 705-2-5.

Het Westland, platglas gebruikt voor de komkommerteelt, foto uit archief van het Westlandsmuseum in Honselersdijk, no. 205-1-4.

Het Westland, rolkassen, zoals afgebeeld op deze foto, zijn in dit gebied niet veel toegepast, no. 458-5-24 archief van het Westlandsmuseum in Honselersdijk.

Honselersdijk, Westlands Museum, raamwarenhuis in de tuin, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.851 Collectie RCE.

Naaldwijk, Zuidweg 39, dhr. P. Goeijenbier bij zijn perziken, z’n oogst en zijn weegschaal, foto B.H.J.N. Kooij 1999, Collectie RCE.

Naaldwijk, ansichtkaart van een perzikenkas [ca. 1910], Collectie B.H.J.N. Kooij. Naast druiven werden ook perziken, pruimen en abrikozen in kassen gehouden.

Poeldijk, Bloemenveiling Het Westland, foto uit archief van het Westlandsmuseum in Honselersdijk, no. 262-3-10.

Aalsmeer, schoolkaart van omstreek 1915, Collectie Historische Tuin Aalsmeer. De verkaveling aan de Uiterweg is goed te zien.

Luchtfoto Aalsmeer oost, met de Aalsmeerderweg en de Oosteinderweg, foto genomen richting centrum Aalsmeer, met in het midden veiling Bloemenlust, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, Uiterweg 32, bagger omzetten bij kwekerij K. Maarse Dzn. Aalsmeer, foto 1950 (nu terrein Historische Tuin Aalsmeer), Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, kassen in de Oosteinderpoelpolder, foto z.j., Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, Uiterweg 103, oppotten Chrysanthen bij kwekerij P. Buis, foto 1949, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Tekening van een Flettehok door Jan Lunenburg, Aalsmeer 1980, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, reconstructie (1990) van een Flettehok in de Historische Tuin Aalsmeer, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.955 Collectie RCE.

Aalsmeer, Oosteinderweg 21, het bedrijf van gebr. Man, foto 1964, bakken met rolhorren, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, ketelhuis met stalen put om bakken te verwarmen in Historische Tuin Aalsmeer, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.968 Collectie RCE.

Aalsmeer, bakken in Historische Tuin Aalsmeer, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.970 Collectie RCE. Achteraan bij de oranje bloemen liggen de grondbakken die in Aalsmeer bekend staan als bakken met wallen.

Aalsmeer, locatie onbekend, barnum met Tanacetum (Pyrethrum), foto ca. 1930, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, Uiterweg 291, bakken en barnum voor het stekken van Chrysanthen bij Spaargaren, foto 1955, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, interieur barnum in de Historische Tuin Aalsmeer, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.959 Collectie RCE.

Aalsmeer, rozenkas met schietglas rond 1910, Collectie H. Alderden Aalsmeer

Aalsmeer, Oosteinderweg, rozenkas bij firma Oliemans, foto 1964, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, Aalsmeerderweg 265, nog in gebruik zijnde rozenkas met houten spanten van de firma Zekveld, met rechts nog smalspoor tussen de kassen, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.944 Collectie RCE.

Aalsmeer, twee mannen met het kalken van de binnenkant van het kasdek, foto ca. 1950, Collectie Historische Tuin Aalsmeer. Om bij het glasdek te kunnen, staan zij op houten kistjes.

Aalsmeer, trekkas (stijlenkas) in de Historische Tuin Aalsmeer, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.932 Collectie RCE.

Aalsmeer, Uiterweg 32, spantenkas met Dahliastek bij kwekerij K. Maarse Dzn., foto 1950, Collectie Historische Tuin Aalsmeer. Kas nu in gebruik bij Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, interieur spantenkas (breedkapkas met vollegrondteelt) in de Historische Tuin Aalsmeer, gebouwd in 1965 door CTAV, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.910 Collectie RCE.

Aalsmeer, exterieur spantenkas (1965) in de Historische Tuin Aalsmeer, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.914 Collectie RCE.

Aalsmeer, Uiterweg 158, pottenkas van Jacob Alderden, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.920 Collectie RCE.

Aalsmeer, exterieur potplantenkas (stijlenkas) uit 1935 in de Historische Tuin Aalsmeer, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.923 Collectie RCE.

Stijlenkas met hortensia’s, foto 1917 Collectie H. Alderden, Aalsmeer.

Aalsmeer, Aalsmeerderweg 251, stijlenkas van de firma Van Leeuwen, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.947 Collectie RCE.

Aalsmeer, Hornweg 168, Gebr. Van Wijk, stijlenkas met luchting de Rooy, foto 1948, Collectie Historische Tuin Aalsmeer

Aalsmeer, Uiterweg 32, firma K. Maarse, kas gebouwd door CTAV aan de Dorpsstraat 129 te Aalsmeer, Handelsblad voor den Tuinbouw 1931, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, oud glas bij Uiterweg 32, foto Y. Th. Heins 2005, no. 513.984 Collectie RCE.

Aalsmeer, kasschildje (1960) van CTAV op de rozenkas in de Historische Tuin Aalsmeer, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.995 Collectie RCE.

Aalsmeer, interieur rozenkas (spantenkas) in de Historische Tuin Aalsmeer, foto Y Heins 2005, no. 513.974 Collectie RCE.

Aalsmeer, offerte van CTAV voor de bouw van kassen voor de firma. Kl. Maarse, (nu Historische Tuin Aalsmeer), Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

C. & J. Bosman N.V., advertentie uit: Catalogus Nationale Bloemenvaktentoonstelling 1972, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Advertentie technisch handelsbureau Zanting, Handelsblad voor den Tuinbouw 1931.

Advertentie Langhout ’Betonschoorsteenen’, Handelsblad voor den Tuinbouw 1931, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Advertentie Hermadix, leverancier van verfwaren in de kassenbouw, uit: Tuinbouw en Techniek 1960, uitgave van het Instituut voor Tuinbouw en Techniek, Wageningen, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, veiling CAV in de Markstraat, foto 1912, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, achterkant veiling C.A.V, opening nieuw gedeelte in 1928, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, potten in de veiling CAV, foto 1981, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, Oosteinderweg 15, bedrijf van de firma de Man, foto 1950, Collectie Historische Tuin Aalsmeer. Men kweekte hoofdzakelijk potplanten.

Aalsmeer, Uiterweg 19, Kwekerij A. Heeren, Luikenpramen voor vervoer naar de veiling, foto 1986, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Aalsmeer, luchtfoto 1949 van Uiterweg 19, potplanten bedrijf van de kwekerij van A. Heeren en Uiterweg 21, het bedrijf van C. de Ridder, uit: Aelsmeer een opmerkelijk dorp, 1992.

Aalsmeer, veiling CAV aan de Van Cleeffkade, luchtfoto 1949, uit: Aelsmeer een opmerkelijk dorp 1992. Ná de WO II is men meer en meer gebruik gaan maken van auto’s voor het vervoer van en naar de veiling.

Advertentie Wed. P. Eveleens, Vakblad voor de Bloemisterij 13 oktober 1961, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Benjamin Boers uit ’s Gravenzande, fotoarchief Historische Vereniging Vleuten, De Meern en Haarzuilens. Hij werd in 1904 aangenomen als chef voor de afdeling groenten op de Ida Maria State. Boers teelde groenten, druiven en perziken, zoals dat in het Westland gebruikelijk was, maar in Vleuten nog onbekend.

Utrecht, het eerste veilinggebouw aan het Paardenveld, foto uit: Gedenkboek der Vereeniging Groenten- en Vruchtenveiling ‘Utrecht en Omstreken’ 1905 - 1928, Utrecht 1928, p. 109.

Vleuten, ontwerp uit 1916 van kassen volgens Westlands model voor H. Both, archief gemeente Vleuten, thans toegangsnummer 1103-1, inventarisnummer 2004 no. 336, Het Utrechts Archief.

Drie naamplaatjes van kassenbouwers die in Vleuten hebben gebouwd, te weten: T.J. Polderman uit Vleuten, Boers en Vrijland uit ’s-Gravenzande en Voskamp en vrijland uit ’s-Gravezande, foto H. van der Leest-Brand uit de verzameling van J. de Bos te Maarssenbroek.

Vleuten, Utrechtseweg 13-15, bedrijf fam. Gondelach in 1927, met de schuit in de vletsloot langs het bedrijf, coll. L. Gondelach. Links een warenhuis, in het midden druivenkassen en rechts een houten kas.

Vleuten, bij Hindersteinlaan 97, de heer en mevrouw Van ’t Klooster met net geplukte druiven vóór hun kassen; De kassen zijn inmiddels afgebroken, foto J.P. de Koning 1999, no. 331.392 Collectie RCE.

Vleuten, bij Hindersteinlaan 97, de heer A. van ’t Klooster bezig met het druivenkrenten, foto B.H.J.N. Kooij 1999, Collectie RCE. Om mooie druiventrossen te krijgen werd er eind mei, begin juni gekrent: de kleinste en verdroogde druifjes haalde men eruit. Iedereen moest helpen, werknemers, echtgenotes, kinderen en andere familieleden.

Vleuten, Utrechtseweg 46A, interieur zaai- en stekkas; dit kasje was verbonden met de andere kassen en had een eigen waterput, foto J.P. de Koning 2000, no. 340.183 Collectie RCE.

Vleuten, Alendorperweg 75, foto uit ca. 1935 van de reeds lang verdwenen houten kassen op de kwekerij Het Laar; aan de voorzijde niet één maar twee deuren, foto uit: Collectie mevr. B. Mocking-de Heus.

Vleuten, Utrechtseweg 55, de tuinderij van C.P. van der Steen met een aantal intacte houten warenhuizen gedekt met éénruiters, gebouwd omstreeks 1950; afmeting: 50 x 28 meter. J.P. de Koning 1999, no. 340.217 Collectie RCE.

Vleuten, Johanniterweg 17, de breedkappers uit 1964 op de tuinderij van W. Ham, foto J.P. de Koning 2000, no. 340.279 Collectie RCE.

Vleuten, Johanniterweg 17, interieur breedkappers uit 1964 op de tuinderij van W. Ham, foto J.P. de Koning 2000, no. 340.277 Collectie RCE.

Vleuten, Alendorperweg 8, tussen het platglas staan Bertus, vader Johan, Jan, Piet en Manus de Groot, ca. 1925, foto uit: Collectie Ph. de Groot.

Vleuten, Alendorperweg 15, het enige bewaard gebleven betonnen warenhuis (1951) in Vleuten en omstreken van Boerie Jongerius, foto J.P. de Koning 1999, no. 331.378 Collectie RCE.

Vleuten, Wilhelminalaan 16, vrijstaande druivenkassen uit 1926, J.P. de Koning 1999, no. 340.228 coll. RCE. In opdracht van Ten Have zijn twee druivenkassen omhoog gebracht voor potplantenkwekerij. Nadien werden er nog vier kassen omhoog gebracht.

Vleuten, Alendorperweg 73, kassen van de Vleutense Proeftuin met rechts een rolkas, J.P.M. Versteegh 1971, no. 88.002 Het Utrechts Archief.

De grenzen v.h. reconstructiegebied, bron: voorlichtingsbrochure Voorlichting en inspraak, reconstructie oude glastuinbouw Vleuten, 25 mei 1990, uitgave Reconstructiecommissie Vleuten.

Plankaart Leidsche Rijn, bron: brochure Vleuten-De Meern bouwt, nr. 6 maart 2000.

Grafiek met groei en krimp van de tuinbouwgebieden, 2000, bron: CBS.

Rietmatten in de sneeuw, G. Nederpel, coll. Stichting Oud Loosduinen. In het begin van de winter werden de matten uit de mattenschuur om uitgerold te worden over het platglas.

Dit is de 'Afbeelding van driederley glase Lantaernen / die geen bodem hebben / en onder open zijn: men stulpt die / over tedere Kruyden / Planten / of Bloemen / om die voor de windt en koude te bevrijden / en evenwel de warme Sonne-stralen deelachtigh te zijn / waer door de selve oock te vroeger voort komen, uit: J. van der Groen., Den Nederlandtsen Hovenier, Amsterdam-Brussel 1669-1687-1721, reprint met voorwoord van C.S. Oldenburger-Ebbers en plantenlijst van D.O. Wijnands, Utrecht 1988

Aalsmeer, Uiterweg 99, Flettehok bij P. Maarse, ca. 1910, uit: Gedenkboek CAV 1912-1937. In de sierteelt was behoefte om niet-winterharde gewassen te laten overwinteren. Winterviolieren was één van die gewassen.

De ringen van Von Thünen. Transportmogelijkheden bepalen de afstand van agrarische activiteiten tot de stad. De dagelijks benodigde verse groenten waren direct rond de stad te vinden.

De tuinbouw in de 'Venen' werd in het midden van de 20ste eeuw gedomineerd door gebrek aan kapitaal en overschot aan arbeid.

Gestookt warenhuis in 'De Kring'. In de winter werden de ramen afgenomen om 'de natuur te laten inwerken'. Door het onderzoek in 'Naaldwijk' weten we nu dat het uitspoelen van het teveel aan zouten het gunstige effect veroorzaakte. De afgenomen ramen werden in najaar en winter gebruikt als platglas.

Overgangsvormen in het Westland tussen de teelt van druiven langs muren en de teelt onder glas (serre), tekening van drie kassen die in het Westland veel zijn gebouwd, afbeelding uit: J. Barendse, Hollands Tuin: de Westlandse tuinbouw van vroeger tot nu, 1951, p. 69.

Aalsmeer, nokluchting, zijluchting en draaiwerk ’Ventyla’ voor luchting, gemaakt door Burggraaf, in de rozenkas (1960) bij de Historische Tuin Aalsmeer, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.990, 513.991 en 513.988 Collectie RCE.

Vier Westlandse gieters uit het Westlands Museum en één uit het museum van Jan Knijnenburg, IJ.Th. Heins 2005, no. 513.870 t/m 513.873 en 513.843 Collectie RCE.

Waterwagen met sproeipomp, uit: S. Bleeker, Geïllustreerd handboek over bloemisterij, ten dienste van vakman en liefhebber zoowel als van het onderwijs, Zutphen 19183, p. 163.

Doorn, kasteel Doorn, oude waterkar, foto J.P. de Koning 2001, no. 333.398, Collectie RCE

Maartensdijk, Eikenstein, oude waterkar, foto IJ.Th. Heins 2003., no. 341.375 Collectie RCE

Beesd, Mariënwaardt, waterkar in de moestuin, foto J.P. de Koning 2001, no. 338.797 Collectie RCE

Hoek van Holland, privémuseum van Jan Knijnenburg, ijzeren watertoren in de museumtuin, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.837 Collectie RCE.

Kwintsheul, Holle Watering 26, tekening van de bestaande toestand van de ijzeren watertoren (1920) op de tuinderij Sonnehoeck, tekening ir. Frank Goppel Architekten BV, Gouda 2003.

Kwintsheul, oude foto van de ijzeren watertoren op de tuinderij Sonnehoeck, Hollewatering 26, no. 409-2-10 coll. Westlands Museum. De toren staat er nog steeds.

Kwintsheul, stenen watertoren aan het Slimpad bij no. 5, B.H.J.N. Kooij 1999, coll. RCE.

Breukelen, Kasteel Nijenrode, waterput in moestuin, IJ.TH. Heins 2005, no. 513.702 coll. RCE.

De Bilt, buitenplaats Vollenhoven, betonnen waterput, B.H.J.N. Kooij Zeist 2006.

Tekening van Messenger & C. voor de bouw van een 'new stokery' nabij de ijzeren tabletkas, 31 juli 1912, J.Mulder Enschede 2002, archief Stichting Twickel Ambt Delden.

Samenstel van kassen met centrale verwarming, doorsnede en platteland, uit: S. Bleeker, Geïllustreerd handboek over bloemisterij, ten dienste van vakman en liefhebber zoowel als van het onderwijs, Zutphen 1918, p. 144.

Doom, La Fôret, oud stookhok opgenomen in de fruitmuur in de moestuin, J.P. de Koning 2002, no. 342.180, coll. RCE

Advertentie van J. Hoogeveen & Co. uit Den Haag, no. 448-3-13 Collectie Westlandsmuseum te Honselersdijk.

Advertentie van N.V. Cornelis Swarttouw’s Machinefabriek en Constructiewerkplaats te Schiedam, uit: K. Wiersma, Kassen en Kassenbouw, ’s-Gravenhage z.j. [1918].

Permanietkachel uit de collectie van de Historische Tuin Aalsmeer, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.983 Collectie RCE.

Aalsmeer, Uiterweg 32, houten cokesbunker in de Historische Tuin Aalsmeer, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.965 Collectie RCE.

Kwintsheul, Sonnehoeck, gemetselde schoorsteen tussen de druivenkassen, foto B.H.J.N. Kooij 2004, Collectie RCE.

Vleuten, Wilhelminalaan 18, gemetselde schoorsteen, foto J.P. de Koning 2001, no. 340.257 Collectie RCE. Op de achtergrond de schoorsteen behorend bij de tuinderij van Wilhelminalaan 16.

Den Dungen, schoorsteen bij druivenkas, foto B.H.J.N. Kooij 2001, Collectie RCE.

Monster, bij Assendelftlaan 8/9, druivenkassen, hendel voor het centraal bedienen van de ventilatieramen boven in de nok. G.J. Dukker 1998, nao. 329.700 coll. RCE. Dit systeem is relatief veel in de glastuinbouw toegepast.

Baarn, Cantonspark, de Wintertuin, bovenraam met glas-in-lood dat voor ventilatie opengezet kan worden, IJ.Th. Heins 2003, no. 341.656 coll. RCE.

De Bilt, buitenplaats Vollenhoven, ventilatieluik in borstwering van tabletkas, B.H.J.N. Kooij 2006

Ermelo, Oud-Groevenbeek, ventilatieluikje in de onderbouw met de naam SHERINGHAMS VENTILATOR, foto J.P. de Koning 2001, no. 343.243 Collectie RCE.

Baarn, Cantonspark, de wintertuin, twee draaisystemen voor de bediening van ventilatieramen, foto IJ.Th. Heins 2002, no. 341.658 en 341.659 Collectie RCE.

Baarn, Cantonspark, de wintertuin, draaisystemen voor de bediening van ventilatieramen, foto IJ.Th. Heins 2003, no. 341.652 Collectie RCE.

Laren (N-H), Larenberg, handel voor de bediening van de ventilatie in de fruitkas, foto IJ.Th. Heins 2003, no. 346.744 Collectie RCE.

Laren (N-H), Larenberg, handel voor de bediening van de ventilatie in de tabletkas; op de handels staat de naam ’C. Koelewijn Baarn HB’, foto IJ.Th. Heins 2002, no. 346.743 Collectie RCE.

Ambt Delden, Kasteel Twickel, moestuin, handel voor de bediening van de bovenramen in de houten anjerkas, foto IJ.Th. Heins 2002, no. 343.073 Collectie RCE. Op de handels staat: ’Messenger & Company, Limited, Loughborough’.

Advertentie voor rietmatten van puike kwaliteit van de Tielsche Rietmattenfabriek te Tiel, uit: Floralia no. 1, 5 januari 1912.

Terwolde, buitenplaats De Matanze, interieur van de wintertuin met binnenzonwering, foto A.J. van der Wal 2003, no. 312.432 Collectie RCE

Dalfsen, buitenplaats de Aalshorst, bakschermlatten liggen gereed voor gebruik, foto B.H.J.N. Kooij, Collectie RCE.

Uit de brochure (ca. 1908) van Firma K. VAN NES C.Bz uit Boskoop: ’4de Afdeeling: Schermmateriaal’.

Enkele gieters uit: S. Bleeker, Geïllustreerd handboek over bloemisterij, ten dienste van vakman en liefhebber zoowel als van het onderwijs, Zutphen 1918, p. 159, 160 en 161. Het gaat hier om een kleine gieter met lipje en ovale of ’Gentsche’ gieters

Ronde gieter uit: D. van Raalte, Handboek der bloemisterij I, Doetinchem 1949, p 118.

Voorschoten, Duivenvoorde, kasramen van de nog bestaande muurkas vóór de restauratie, opvallend zijn de verkeerd geplaatste rond gesneden ruitjes, foto 1960, no. AA78446. Collectie NOM.

Vierakker, ’t Suderas, glasdek oranjeriekas, foto J.P. de Koning 2002, no. 343.159 Collectie RCE.

Geldrop, kasteel Geldrop, windvaan op de tabletkas (ca. 1885), foto J.P. de Koning 2001, no. 338.820 Collectie RCE.

Amstenrade, kasteel Amstenrade, versiering op de linker en rechter kas naast de oranjerie, K. Roderburg 2004, no. 503.964 | 503.959 Collectie RCE.

Brummen, De Beukenhorst,, moestuin en oranjeriekas: ’De eerste steen gelegd door B. van Spreekens, oud 3 jaren, 14 sept. 1858’, J.P. de Koning 2001, no. 336.710 coll. RCE. Het kwam dikwijls voor dat kinderen de eerste steen mochten leggen.

Almelo, buitenplaats Bellinckhof, Wierdensestraat 206, luifel aan houten tabletkas in de moestuin, IJ.Th. Heins 2003, no. 334.665 Collectie RCE.

Ellecom, Hofstetten, tekening van de tabletkas uit 1913, opgemeten en getekend H.F.G. Hundertmark Oss 2002, archief RCE.

Schoonheeten, buitenplaats Schoonheeten, moestuin, entree tabletkas met dubbele houten deur, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.728 Collectie RCE.

Heeswijk, kasteel Heeswijk, rechtse doorgang in muurkas: een enkele deur verschaft toegang tot een compartiment en via de achterdeur komt men bij de sloot die achter de muur loopt, foto IJ.Th. Heins 2003, no. 356.981 Collectie RCE.

Enschede, buitenplaats Zonnebeek, houten werk- en opslagschuur tegen de fruitmuur in de moestuin, voor- en zijgevel, foto B.H.J.N. Kooij 2003.

Vogelenzang, buitenplaats Huis te Vogelenzang, later gebouwd schuurtje tegen de achterzijde van de achttiende-eeuwse fruitmuur, IJ.Th. Heins 2003, no. 346.204 Collectie RCE.

Tekening, blauwdruk, ’Aanvraag voor het wederoprichten van een Tuinbedrijf aan den Middel Broekweg te Naaldwijk’ voor dhr. S. van Berkel, maker en datum onbekend (1920 - 1938), Collectie Westlandsmuseum in Honselerdijk.

De Lier, foto van timmerfabriek M. Ridder, opnamegemaakt vóór WO II, no. 598-2-4 Westlands Museum in Honselersdijk.

’s-Gravenzande, foto van het interieur van de houtopslagloods van de firma Voskamp en Vrijland, opnamegemaakt kort ná WO II, 335-3-10 Westlands Museum in Honselersdijk.

’s-Gravenzande, foto van het interieur van de houtopslagloods van de firma Voskamp en Vrijland waar mannen aan het werk zijn, opnamegemaakt kort ná WO II, 337-4-14 Westlands Museum in Honselersdijk.

Advertentie van de firma P. Kok & Zonen uit de Lier, uit: K. Wiersma, Kassen en Kassenbouw, ’s-Gravenhage z.j. (1918).

Tekening van A.A. Vroeg uit ca. 1918 van een houten muurkas, plattegrond, type kopkas, uit: K. Wiersma (1918), p. 59, IJ.Th. Heins, coll. RCE.

Wateringen, foto van een deel van de werkplaats en enkele medewerkers van de firma Grimbergen, opname gemaakt vóór WO II, no. 333-2-5 Westlands Museum in Honselersdijk.

Naaldwijk, foto van het interieur van de werkplaats van de firma Van den Bosch, opname gemaakt vóór WO II, no. 335-2-7 Westlands Museum in Honselersdijk.

Tekening firma P. Kok uit ca. 1918 van een ijzeren muurkas, type gebroken kopkas, uit: K. Wiersma (1918), p. 63, IJ.Th. Heins, coll. RCE. Dit type heeft meer ruimte dan een lessenaar. Door gebruik van ijzer is er meer lichtopbrengst dan bij hout.

Advertentie van de firma Grimbergen, uit: Jaarboek Tuinbouwtechniek 1967 – 1968 van het Instituut voor Tuinbouwtechniek te Wageningen, p. 54.

Advertentie van J. Eekhout uit Kwintsheul, uit: Jaarboek Tuinbouwtechniek 1958 – 1959 van het Instituut voor Tuinbouwtechniek te Wageningen, p. 64.

Kassenschildje van de CTAV (Coop. Tuinb. Aank. Ver.) uit Aalsmeer, museum Historische Tuin Aalsmeer, foto B.H.J.N. Kooij 2004, Collectie RCE.

Advertentie van Jan Heybroek uit Baarn, uit: Veldbode 1904.

Oostvoorne, Molendijk, skelet van een warenhuis uit 1916, situatie in 2004, Foto Jack van Bodegom, Den Haag/Spijkenisse.

Westlandse idylle, Foto Jack van Bodegom, Den Haag/Spijkenisse.

Reclamebord van en voor gewapend beton uit het begin van de twintigste eeuw, Foto Jack van Bodegom, Den Haag/Spijkenisse.

Advertentie voor een liefhebberskasje, omstreeks 1935.

Zwartewaal, Smalleweg, nokverbinding door middel van een ijzeren plaatje met bouten en moeren in een druivenkas uit 1927, 2004 Foto Jack van Bodegom, Den Haag/Spijkenisse.

Warenhuizen gecombineerd systeem met houten luchtramen, omstreeks 1950, Foto Jack van Bodegom, Den Haag/Spijkenisse.

Warenhuiscomplex ca. 1950, J. van Bodegom, Den Haag/Spijkenisse.

Spijkenisse, luchtfoto van het bedrijfsterrein aan de Havenkade in 1952, Foto Jack van Bodegom, Den Haag/Spijkenisse.

Zwartewaal, bedrijfssignatuur en datering op een spant van een kas (uit 1927), 2004 Foto Jack van Bodegom, Den Haag/Spijkenisse.

Het 25-jarig huwelijksfeest van Teunis van Dijk, de oprichter van het bedrijf en Maartje Versluis in 1932, Collectie de Heer en Mevrouw Kuik te Elst.

Catalogus van de firma Haitsma van omstreeks 1918. Westlands Museum.

Utrecht, Oude Hortus Botanicus, bakstenen onderbouw van de collectiekas, foto C.S. Booms 2006, Collectie RCE.

Gebikte stenen, van Canoy & Herfkens, liggen gereed voor de herbouw van een schoorsteen, B.H.J.N. Kooij 2004, coll. RCE.

Honselersdijk, Westlands Museum, schoorsteen in de tuin, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.878 Collectie RCE.

Prefab betonnen poeren liggen klaar om ingegraven te worden. Op de poeren wordt vervolgens rails aangebracht zodat de rolkas verder verplaats kan worden. Foto B.H.J.N. Kooij, 2000, Collectie RCE.

Advertentie van N.V. Beton-Industrie, v/h Alb. van Bodegom & Co. Te Spijkenisse voor betonnen kassen, Handelsblad voor den Tuinbouw 1931, Collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Tekening voor de bouw van vijf A-kassen op het perceel van K.V. Kuivenhove Jr in Honselersdijk, [ca. 1920], archief Westlands Museum. De kassen werden geplaatst evenwijdig aan twee eerder gebouwde kassen.

Advertentie van timmerman en aannemer J.W.B. Hartemink uit Loosduinen, Collectie Stichting Oud Loosduinen.

Boskoop, Piet van Rijn, kasbaas bij A.M. Wentink & Co, jaren '30, foto H.J. Kerkhoven Boskoop, Collectie Proefstation no. I A, Historische Vereniging Boskoop. Houten kassen en bakken zijn veel gebouwd in Boskoop en omgeving. Op de voorgrond schermlatten.

Buitenplaats Schoonheeten, de firma Gadellaa uit Zeist bezig met het stellen van vrijstaande ijzeren kas, ca. 1920, coll. D.M. Servaas, gem.arch. Zeist, no. 505.846 coll. RCE. De kas bestaat niet meer, maar de zadelkas links op de foto nog wel.

Maarssen, verzinkerij Bammens gezien vanaf de Vecht, foto uit: J. Bauduin, Het begon in een smidse.., de geschiedenis van een Nederlandse onderneming: 1850-1920-1950, Amsterdam-Maarssen 1950, bij p. 65.

Maarssen, verzinkerij Bammens, mannen aan het werk bij het verzinkbad, foto uit: J. Bauduin, Het begon in een smidse.., de geschiedenis van een Nederlandse onderneming: 1850-1920-1950, Amsterdam-Maarssen 1950, bij p. 37.

Vught, Taalstraat 149, landgoed Zionsburg, zinken versiering aan de kas, foto B.H.J.N. Kooij 2005, Collectie RCE.

Advertentie van de Bitumen en Chemische Fabriek ’Hermadix’ van de fa. Gebr. Buijs uit Aalsmeer, uit: Jaarboek Tuinbouwtechniek 1959 – 1960, p. 34.

Kassenbeglazers aan het werk met het dichten van een warenhuiscomplex, Collectie Stichting Oud Loosduinen.

Slochteren, buitenplaats Fraeylemaborg, voorzijde vrijstaande kas, IJ.Th. Heins 2001, no. 311.931 Collectie RCE.

’Situatie teekening (1à 500) behoorende bij de aanvraag tot bouwen van een rozenkas, voor rekening van de firma P. Buis Gzn en Zonen, boomkwekers Aalsmeer’, ondertekend P. H., Haarlemmermeer, 8 februari 1922, Collectie Historische Tuin Aalsmeer. Het bedrijf lag aan de Oosteinderweg no. 348.

Regio Aalsmeer, interieur Smiezokassen, foto ca. 1965, collectie Historische Tuin Aalsmeer.

Baarn, Cantonspark, vakwerkspanten in de wintertuin, foto Y. Heins 2003, no. 341.653 Collectie RCE.

Maastricht, kasteel Vaeshartelt, verdwenen tabletkas, foto P. van Galen 1991, no. 290.534 Collectie RCE. De kas is in de zeventiger jaren van de 19de eeuw in opdracht van Petrus Regout (1800 - 1878) gebouwd.

Hattem, Huis Molecaten, detail polonceauspant in de oranjeriekas vóór de restauratie, foto A.J. van der Wal 1992, no. 292.918 Collectie RCE.

Haarzuilens, kasteel de Haar, overzichtsfoto van de grote kas met wintertuin, foto E.A. van Blitz & Zoon Utrecht ca. 1910, no. 506.731 Collectie RCE.

Utrecht, de Oude Hortus Botanicus, detail draagconstructie van het hoge gedeelte van de Collectiekas ná restauratie, foto C.S. Booms 2006, no. 516.454 Collectie RCE.

Amsterdam, Hortus Botanicus, detail van de kniespanten in de palmenkas (1915), foto G.J. Dukker 2001, no. 339.616 Collectie RCE.

Geldrop, kasteeltuin, interieur tabletkas (ca. 1885) met in het midden een gemetselde kribbe (naar achter), foto J.P. de Koning 2001, no. 338.838 Collectie RCE. Hier zijn voor de constructie vakwerkspanten toegepast.

Langbroek, kasteel Hindersteyn, detail versiering in tabletkas, foto J.P. de Koning 2001, no. 338.657 Collectie RCE.

De glasemaaker aan het werk, Johannes en Caspaares Luiken, Amsterdam 1694. In de bak staan halve glasschijven.

Glasblazer in actie met het blazen van een glascilinder in de Eerste Hollandse Vensterglasfabriek te Maassluis, pastel van Johan Coenraad Herman Heijenbrock (1871 – 1948), foto PR.19462 Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem.

Methoden voor het machinaal trekken van glas: 1. Het systeem Fourcault; 2. Het Pittsburgh-systeem; 3. Libbey-Owens-systeem, uit W. Persijn en A.H. Kooiman, Bouwmaterialen, Culemborg 1968, p. 334 - 335.

Schema flaotglasfabricage, uit: W. Persijn en A.H. Kooiman, Bouwmaterialen, Culemborg 1968, p. 337.

Maassluis, luchtfoto van de Eerste Hollandsche Vensterglasfabriek Maassluis, foto ca. 1920, maker onbekend, Collectie Gemeente Museum Maassluis.

Maassluis, het exterieur van de Eerste Hollandsche Vensterglasfabriek Maassluis, ca. 1920, coll. Gemeente Museum Maassluis. Rechts op de voorgrond werkplaats met vervaardigd materiaal voor betonnen kassen.

Maassluis, gekleurde ansichtkaart van de Eerste Hollandsche Vensterglasfabriek Maassluis, foto ca. 1920, maker onbekend, Collectie Gemeente Museum Maassluis.

Maassluis, foto van een klein deel van het exterieur van de Eerste Hollandsche Vensterglasfabriek Maassluis, foto 1903, maker onbekend, Collectie Gemeente Museum Maassluis.

Tiel, interieurfoto van de glasfabriek, foto jaren zestig van de 20ste eeuw, Historisch Beeldarchief Glaverbel Nederland B.V.

Het keuren van glas, Historisch Beeldarchief Glaverbel Nederland B.V. (nu: AGC Glass Europe).

Het vervoer van glas ging met kisten, foto jaren zestig van de 20ste eeuw, Historisch Beeldarchief Glaverbel Nederland B.V. (nu: AGC Glass Europe).

Het vrijmaken van de glasplaten om verwerkt te worden in een kas, Historisch Beeldarchief Glaverbel Nederland B.V. (nu: AGC Glass Europe).

Tiel, recette van huidige glasfabriek, Historisch Beeldarchief Glaverbel Nederland B.V. (nu: AGC Glass Europe).

Kollum, exterieur van de villa Andreae te Kollum en interieur van het portaal met Dora en Marinus Wassenbergh (ca. 1905), archief Mr. L.A.E. Lutz te Kollum. De villa had een bijzondere glazen portaal aan de voorzijde. In 1902 geeft D. ter Haar opdracht aan H.H. Kramer om een uit glazen bouwstenen, bekend als ’Brique Falconnier’, portaal met ronde bovenzijde te bouwen. De serre, gebouwd op een gemetselde onderbouw, fungeerde waarschijnlijk als lichte entree waar volgens een oude foto ook enkele planten stonden. Na het overlijden van Ter Haar in 1905 gaat de villa over naar F. Wassenbergh die de serre liet afbreken i.v.m. lekkage.

Advertentie van de Westlandschen Glashandel W. Nottet uit Naaldwijk, no. 448-1-4 Westlands Museum in Honselersdijk.

Advertentie van de Westlandse glas- en verfhandel fa C.J. van Rest te Naaldwijk. Jaarboek Tuinbouwtechniek 1956.

Foto van de bouw van een Westlandse druivenserre, no. 299-1-1 Westlands Museum in Honselersdijk. Op het bord in de kas staat: ’Hoenloo 8-5-1925’. De glazeniers zijn bezig om de kas te dichten.

Het op maat snijden van vensterglas, datum en maker onbekend, Collectie Gemeente Museum Maassluis.

Lichtverliesmeter, door TNO voor de tuinbouw gemaakt, gaf de mogelijkheid het percentage lichtverlies van glas te bepalen, afbeelding uit het archief van het v.m. Proefstation te Naaldwijk.

Tijdbalk met als overzicht de verschillende glassoorten, de productiegeschiedenis van glas in Nederland en belangrijke data.

Tabel lichtdoorlaat tuinderglas

Tiel, medewerkers controleren de gesmolten glasmassa in de smeltoven, foto jaren zestig van de 20ste eeuw, Historisch Beeldarchief Glaverbel Nederland B.V.

Geldrop, kasteeltuin, interieur muurkas met links op de muur de hendels voor de bediening van de ventilatie, foto J.P. de Koning 2001, no. 338.840 Collectie RCE.

Den Dungen, Hooidonk 2, tekening ronde druivenkas in de tuinderij, opgemeten en getekend H.F.G. Hundertmark Oss 2002, archief RCE. Verplaatst naar de buitenplaats Hindersteyn in Langbroek.

Vorden, De Decanije, kas is afgebroken met de bedoeling hem op een buitenplaats te herplaatsen, foto P. Nijhof 1999, Collectie RCE.

Aalsmeer, Historische Tuin Aalsmeer, kleurrijke hortensia’s in één van de pottenkassen, foto B.H.J.N. Kooij 2006, Collectie RCE.

Leusden, buitenplaats Heiligenberg, moestuin, muurkas vóór de restauratie, foto J.P. de Koning 2002, no. 342.230 Collectie RCE. Onderzoek toonde aan dat hier een totaal ander dek op zat, namelijk één met houten kasramen en liggers.

Utrecht, de Oude Hortus Botanicus, collectiekas, detail van het metselwerk met ventilatie rooster, foto B.H.J.N. Kooij 2005, Collectie RCE. Het metselwerk (1907) is in Vlaamsverband uitgevoerd met een strakke knipvoeg.

Utrecht, de Oude Hortus Botanicus, schade aan het metselwerk van de collectiekas t.g.v. zettingsproblemen, foto B.H.J.N. Kooij 2006, Collectie RCE.

Utrecht, Johanniterweg 8, afgenomen stenen van de top van de schoorsteen, foto B.H.J.N. Kooij 1999, Collectie RCE.

Amerongen, kasteel Amerongen, het linker deel van de muurkassen vóór de restauratie, foto IJ.Th. Heins 2002, no. 342.404 Collectie RCE.

Amerongen, kasteel Amerongen, het rechter deel van de muurkassen vóór de restauratie, foto IJ.Th. Heins 2002, no. 342.401 Collectie RCE.

Amerongen, kasteel Amerongen, restauratie van de kassen, foto B.H.J.N. Kooij 2004, Collectie RCE. Nieuwe liggers voor de kasramen zijn net aangebracht.

Vogelenzang, buitenplaats Vogelenzang, houten kopkas in de moestuin vanaf rechts gezien, foto IJ.Th. Heins 2003, no. 346.206 Collectie RCE.

Leusden, buitenplaats Heiligenberg, situatie bebouwing moestuin, v.l.n.r. tuinmanswoning, fruitmuur, twee koude bakken, tabletkas met schuur en afdak en muurkas, Van den Berg Architekten Utrecht B.V. te Houten 2000/1.

Leusden, buitenplaats Heiligenberg, tabletkas in restauratie, foto B.H.J.N. Kooij 2005, Collectie RCE. Opdrachtgever: Stichting De Boom, restauratie: Van den Berg Architekten Utrecht B.V., architect J. de Jong, te Houten.

Almelo, buitenplaats Bellinckhof, Wierdensestraat 206, schade aan de spanten van de betonnen kas in de moestuin, foto IJ.Th. Heins 2003, no. 334.671 Collectie RCE.

Utrecht, de Oude Hortus Botanicus, broeibak voor restauratie, foto M. van Hunen 2005, Collectie RCE. Het metselwerk van de bak is fraai afgewerkt met een hardstenen band.

Utrecht, de Oude Hortus Botanicus, detail van de hardstenen band op het metselwerk van de broeibak, M. van Hunen 2005, coll. RCE.

Utrecht, de Oude Hortus Botanicus, bitumen kitresten in één van de glassponningen van de collectiekas, foto B.H.J.N. Kooij 2006, Collectie RCE. Bij gehamerd glas, zoals hier later is toegepast wordt het licht enigszins verstrooid. De slagschaduwen in de kas zijn dan minder duidelijk dan bij blank glas.

Kwintsheul, kwekerij Sonnehoeck, ketel in stookhok, foto B.H.J.N. Kooij 2004, Collectie RCE.

Amerongen, kasteel Amerongen, bouwhistorisch onderzoek van de kassen, foto B.H.J.N. Kooij 2003, Collectie RCE. Essentieel onderdeel van de kasramen aangebracht op één van de liggers: met behulp van deze ’haak’ konden de ramen op hoogte gesteld worden.

Maartensdijk, buitenplaats Eyckenstein, detail van het metselwerk van de onderbouw van de oranjeriekas, met een ijzeren beugel die behoort bij de oude zonwering, foto B.H.J.N. Kooij 2005, Collectie RCE.

Ambt Delden, kasteel Twickel, interieur verbouwde broeibak, foto IJ.Th. Heins 2002, no. 343.071 Collectie RCE. De in zandsteen uitgevoerde broeibak is verbouwd tot een verdiepte houten kopkas door de firma Messenger & Co. Een goed ventilatiesysteem dat centraal te bedienen was, maakte toen ook deel uit van de verbouwing.

Eefde, buitenplaats ’t Klaphek, interieur muurkas die gebruikt wordt voor de druiventeelt, foto IJ.Th. Heins 2002, no. 342.331 Collectie RCE.

’s-Graveland, buitenplaats Schaep en Burgh, detail interieur lessenaar, de aansluiting van de kas tegen de slangemuur, A.J. van der Wal 2001, no. 337.575 Collectie RCE. De kas is later tegen de fruitmuur aangezet. De spalieren op de muur laten de eerdere functie zien.

Doorn, loods in moestuin v.m. huis La Forêt, foto J.P. de Koning 2002, no. 342.197 Collectie RCE. Uit bouwhistorisch onderzoek blijkt deze loods een oranjeriekas te zijn.

Ambt Delden, Kasteel Twickel, interieur ijzeren tabletkas, foto A.J. van der Wal 1985, no. 292.675 Collectie RCE. Door de kas goed schoon te maken en op te ruimen wordt in zo’n geval beter zicht op het werkelijke achterstallig onderhoud verkregen. De kas is reeds gerestaureerd.

Schoonheeten, buitenplaats schoonheeten, gootdetail tabletkas in de moestuin, foto IJ.Th. Heins 2005, no. 513.738 Collectie RCE.

Steenwijk, Villa Ramswoerthe, houten gevel wintertuin met achterstallig onderhoud, foto A.J. van der Wal 1974, no. 156.691 Collectie RCE.

Driebergen, kasteel Sterkenburg, vervallen broeibak, foto J.P. de Koning 2001, no. 337.825, Collectie RCE.

Lisse, Kasteel de Keukenhof, het houtwerk de bakken en kassen is bij een groot onderhoudsbeurt –waarschijnlijk begin jaren 30 van de 20ste eeuw- vervangen door ijzerwerk, foto B.H.J.N. Kooij 2003, Collectie RCE.

Molenhoek, Jachtslot Mokerheide, interieur van het rechter gedeelte van de samengestelde kas, foto IJ.Th. Heins 1999, no. 329.649 Collectie RCE. De jarenlange leegstand heeft de kas sterk achteruit doen gaan. Ook in goede conditie zal deze kas regelmatig onderhoud nodig hebben.

Herbestemming: ’s-Graveland, buitenplaats Jagtlust, overzicht bakken in moestuin, vóór de restauratie, G.J. Dukker 1995, Collectie RCE.

Herbestemming: Breukelen, buitenplaats Queekhoven, muurkas ingericht als werkschuur, foto B.H.J.N. Kooij 1999, Collectie RCE.

Neerijnen, kasteel Neerijnen, kasteeltuin, tabletkas in restauratie, foto B.H.J.N. Kooij 2001, Collectie RCE. De kas is door vrijwilligers gerestaureerd.